1 Star2 Stars3 Stars4 Stars5 Stars (1 votes, average: 5,00 out of 5)
Загрузка...
263 views

Норуот маастара, өбүгэ таҥаһын үйэтитээччи Анна Николаевна Акимова

ХАЛАДААЙ ЫРБААХЫ
Былыргылар халадаай ырбаахыны бөҕө-таҕа, киэҥ-куоҥ гына тиктэллэрэ. Уһуна этэрбэс тумса көстөр гына эбэтэр бэрбээкэйи сабар буолуохтаах. Ырбаахы байбаралаах буолуон син. Таҥас тобуктанан тахсыбатын наадатыгар, байбараны арыый тобук үөһэ өттүттэн салгыыллар. Мааныга кэтиллэр халадаай кэннигэр кутуруктаах курдук быһыллар. Сиэҕэ киэҥ уонна үрдүк дьогдьуурдаах. Халадаай ырбаахы хайдах баҕарар быһыылаах дьахтарга барсар. Халадаай ис хоһооно дьахтар олоҕу биэрэр, төрүүр-ууһуур аналлааҕын көрдөрөр. Киэҥ-куоҥ быһыы дьахтарга бэйэтин талба таһаатыттан астыныыны, дуоһуйууну биэрэр. Бэлэнньигэ үрдүк буолар. Ойоҕосторунан, кэннигэр оноолоох. Сиэптээх буолуон сөп, наадалааҕы кыракый былааты уктарга анаан. Сиэби ойоҕоһунан килиинин, инники халадаайын сиигэр сөп түбэһиннэрэн, көстүбэт гына иһирдьэ тигиллэр. Сиигэ таһыттан көстүбэт буолааччы. Судургу халадаай ырбаахы таһынан кэһиэччик кэтэллэр. Төбөҕө бастыҥа, кыл сэлээппэ бааныахха сөп. Тиктэрээччи ырбаахы быһыытын бэйэтэ талыахтаах.

МААНЫГА КЭТИЛЛЭР ХАЛАДААЙ ЫРБААХЫ
Эдэр дьахтар нарын-намчы, кэрэ таһаатын тупсаран көрдөрөр. Сырдык тэтэркэй өҥнөөх. Уратыта саҕатыгар, түөһүн быһыытыгар, сиэҕэр, бэлэнньигэр, кэҥээн түһэр быһыытыгар көстөр. Туруору саҕата моойу ыга туппат. Түөһүн халадаайа уһуктуу быһыллан, тумустаан киирэн төгүрүччү түһэр, бытархай иҥээһиннээх, үс тимэхтээх. Иҥээһинэ мунньары тардыллан тигиллэр. Үрдүк дьогдьуурдаах, тоҕонохтоох аллара түһэр кэтит бэлэнньиктээх. Бэлэнньик сиэх тоҕоноҕо тахсан кэлбэтин наадатыгар оҥоһуллар. Саҕата уонна бэлэнньигэ куруһубанан киэргэтиллэр. Байбарата, тобуктан аллараа сулугур көнө быһыыланан, атах тумсугар тиийэ түһэр. Төбөҕө бастыҥа эбэтэр сэлээппэ кэтиллиэн сөп. Эдэр дьахтар алта килииннээх сэлээппэни тиктиэн син. Сэлээппэ тэллэрээтэ куруһубаланар.

ДЬАХТАР СИИДЭС ХАЛАДААЙ ЫРБААХЫТА
Маннык ырбаахы дьон ортотугар, ыалга сылдьарга, иһирдьэ-таһырдьа кэтэргэ аналлаах. Сырдык маҥан өҥнөөххө киирсэр дьүһүннээх, уу ньамах сарадах ойуулаах. Сиидэс таҥас киһи этин-сиинин сөрүүкэтэр, кэтэргэ чэпчэки. Сиидэс халадаай уратыта саҕатын быһыытыгар, уһунугар, боростуой ис киирбэх киэргэтиитигэр, түргэнник тигиллэригэр сытар. Сото ортотуттан түһэр байбаралаах. Уһуна дьахтар бэрбээкэйин аллараа өттүнэн буолар. Саҕата сытыары, тулата көннөрү тесьма киэргэллээх. Төбөҕө сиидэс былааты бобуонньуктуу бааныахха син.

СОЛКОТТОН ТИГИЛЛИБИТ БАЙБАРАЛААХ ХАЛАДААЙ ЫРБААХЫ
Орто саастаах дьахтар мааныга кэтэр ырбаахыта. Таҥас толуу, хотун хаан дьахтар тас көрүҥүн ситэрэн көрдөрөр. Дьүһүнэ-тэтэрэн көстөр саһархай. Байбарата үрдүк, төгүрүк аҥаара быһыылаах, ньилбэгиттэн түһэр. Киэргэтиилээх саҕата сүнньүнэн уһуктаах, көхсүн хараҕынан үс муннуктуу таҥнары түспүт. Халадаайа уһуктуу соҕус быһыылаах. Үрдүк иҥээһиннээх дьогдьуурдаах. Киэргэтиитэ — куруһуба. Төбөҕө бастыҥа, хаарыс былаат, кыл сэлээппэ барсар.

БЫЛЫРГЫЛЫЫ БЫҺЫЫЛААХ ХАЛАДААЙ ЫРБААХЫ
Саха омук саамай киэн туттуута буолуон сөптөөх ураты кэрэ, хатыламмат быһыылаах суугунас солко ырбаахы — сүктэн барар кыыс эбэтэр дьахтар ыһыахха кэтэр мааны таҥаһа. Бу ырбаахы толбоннуран көстөр икки дьүһүннээх, дьогдьуурдаах, сиэҕэ кэтит бэлэнньиктээх, иннэ синньигэс соҕус, кэннинэн тумустуу түспүт саҕалаах буолар. Таҥас дьүһүнүгэр дьүөрэлээн саҕатын, бэлэнньигин куруһубанан, оҕуруонан киэргэтэллэр. Үөһээттэн кэҥээн түһэр сиринэн соһуллар кутуруктаах. Ырбаахыны кытта кэһиэччик кэтиллиэн син. Кэһиэччик ырбаахы быһыытын алдьаппат, дьахтар этин-сиинин ыбылы туппат. Иннигэр-кэннигэр оноолоох. Оноолоох кэһиэччик дьахтар таһаатын эбии лаглатан турсаран көрдөрөр. Саҕата кэннинэн чоккураччы түһэр, иннигэр элээнэ суох туруору тимэхтэниллэр. Эҥээригэр куруһубаланар. Ырбаахыга бэргэһэни кэппэттэр. Бастыҥа. көмүс симэх, бөҕөх кэтиллэр.

ДЬИЭҔЭ КЭТИЛЛЭР ХАЛАДААЙ ЫРБААХЫ
Маннык быһыылаах ырбаахыны ыарахан дьахтар эбэтэр дьиэ дьахтара кэтэр. Ийэ буолуу дьолун билэн эрэр киһиэхэ сиидэс халадаай олус барсар. Сиидэс дьүһүнэ наһаа тэһэ көрбүт чаҕылхай сибэккилээх буолбат, көннөрү от-мас сэбирдэҕэ ойуулааҕы эбэтэр биллэр-биллибэт сибэккилээҕи талар ордук. Дьиэҕэ-уокка кэтэргэ боростуой таҥастан тигиллэрэ табыгастаах. Холкутук тыынарыгар уолуга тиэрэ түһүүлээх кыра саҕалаах. Түөһүн халадаайа төгүрүччү кырыллан бытархай иҥээһиннэнэр. Мантан аллараа быһыыта көнө буолар. Аллараа сиигинэн тэллэрээттээх. Маннык судургу быһыы дьахтар иһин-үөһүн бобо туппат. Төгүрүйэн тахсар иһин тупсаран көрдөрөр. Орто дьогдьуурдаах, сиэҕэ сыыйа синньээн суптуйан түһэр, кытыыта эмиэ тэллэрээттээх. Ырбаахы уһуна бэрбээкэйинэн буолар, төҥкөннүүргэ мэһэйдээбэт, хамсанарга чэпчэки. Төбөҕө чараас сиидэс таҥас бааныллар.

КЭҺИЭЧЧИКТЭЭХ ХАЛАДААЙ ЫРБААХЫ
Былыр саастаах дьахталлар ыалдьыттыы, ыһыахтыы баралларыгар маанылаан кэтэр таҥастара. Анна Ильинична Васильева-Ылдьыыс Ааныка 80-с сыллардаахха диэри ыалга дьаарбайа, чээйдии кэлэригэр маннык таҥнара. Кичэллик суулаан сундуук түгэҕэр уга сылдьар буолааччылар. Ханна эмэ бараары гыннахтарына, хостоон таһааран тэбээн-сахсыйан көннөрө түһээт, сайбаччы кэтэн кэбиһээччилэр. Ырбаахы бэлэнньигэ үрдүк буолуохтаах, тоҕонох тахсыбатын диэн быһаллар. Былыргы дьогдьуур киэҥ, үрдүк буолар. Ньаппайбытын көннөрөн биэрэллэр.

КЫЫС ОҔО ХАЛАДААЙ ЫРБААХЫТА
Ырбаахы солкоттон, көтө сылдьар чэпчэки таҥастан тигиллэр. Өҥүн хайдаҕы баҕарар талыахха сөп. Оҕоҕо аналлаах таҥас олус судургу быһыылаах. Былыр кыыс оҕо, дьахтар үксүн бэйэтин ырбаахытыг таҥаһын ордугуттан быһан тигэрэ. Кыра туруору саҕата тэллэрээттиҥи буолар. Сороҕор көннөрү бүүрүк да саҕа буолуон син. Түөһүн халадаайа көнө эбэтэр төгүрүктүҥү гына быһыллар. Бытархай иҥээһиннэрэ ырбаахы көнө сулугур көрүҥүн тупсаҕай оҥороллор. Уһуна сототун ааһар. Киирэр-тахсар, сүүрэр-көтөр кыыс оҕо хамсаныытын мэһэйдээбэт. Сиэҕэ дьогдьуурданар, бэлэнньигэ суох да гына тигэллэр. Сыыйа кыарата быһыллыбыт сиэх алларанан тээллэрээттэнэр. Маннык ырбаахы таһынан кэһиэччик кэтиллиэн син. Оҕуруонан тигиллибит илин кэбиһэри кэттэххэ, таҥас көстүүтэ тупсар. Төбөҕө оҕуруолаах бастыҥа кэтиллэр.

(

nor

nor

nor

nor

nor

nor

«Төрүт иис кистэлэҥнэрэ» сурунаалтан)

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *