Сири хаһан, ханна, хайдах аһатабыт?
1. Балаҕан ыйын 22-25 күннэригэр хас бииридии ыал дьон, тэрилтэ, бу кэмҥэ биир күнү чуо анаан туран, эбэни (өрүһү, үрэҕи, күөлү, үрүйэни, көлүччэни, күөх сыһыыны, ходуһаны, бултуур сири, хочону, күөх хонууну уо.д.а.), уопсайынан, ким ханан олорорунан, сөбүлүүр сирин киирэн, хайаан даҕаны сиэри-туому тутуһан, аһатыахтаах.
Онуоха сыллата чопчу биир күнү, биир чааһы бу сиэргэ анаатаҕына өссө үчүгэй.
Ити этиллибит кэрчик кэмҥэ ким киирбэккэ хаалбыт эбэ кыдьымахтаан туруор диэри, онтон хойутаатаҕына, Саҥа дьылга диэри быйылгы туомунан аһатыахтаах.
Ол эрээри күһүн эбэ турар уонна кыдьымахтыыр кэмигэр, саас ырбыы тахсар уонна эбэ эстэр, мууһа хамсыыр кэмигэр аһатыллыбат.
Дьыл уларыйар кэмигэр эбэҕэ киириллибэт. Сай уу таҕыстаҕына, тэҥнэстэҕинэ эрэ эбэни аһатар куолу.
Ол оннугар сити кэмҥэ алааһы, сыһыыны, толоону, хочону, хонууну, Айылҕаны, от-мас төрдүн аһатыллар.
2. Ыам ыйын 22-26 күннэригэр сиэри-туому эмиэ тутуһабыт, эбэбитин аһатабыт.
Киирбэккэ хааллахха, ыһыах буолуон иннинэ, онтон салгыы окко киириэххэ диэри кэмҥэ, хайаан да быыс булуохтаах эбиппит.
Ким көлөтө суох, кыра оҕолоох, кырдьаҕас, ыалдьан олорор буоллахха тиэргэнин, даачатын илин өттүн аһатар. Ол суолтата син биир эбэҕэ киирэн тахсыбыкка тэҥнээх. Ким ыраах айаҥҥа сылдьар, ким ыалдьа сытар, ким командировкаҕа сылдьар, ол Айылҕаҕа киирэригэр чыыһылатын сыҕарытара сөп.
Сэри-туому тутуһан, киэһэ аһылык кэнниттэн үөрэ-көтө алаадьы буһарабыт. Бу астаммыт астан остуолга быһа тутан, аҥаардаан, ууруллубат. Бу-аньыы. Мантан сиэниллибэт, бу айылҕа ирээтэ буолар (сиири туспа, иккистээн чиэстэ охсон буһарынар баҕайы). Ол эрээри кыра оҕо, тастан киирбит киһи көрдөөтөҕүнэ бэрсэриҥ уонна бэйэҥ, эмискэ наһаа баҕардаххына, сиириҥ көҥүллэнэр. Эмтээн алаадьы буоллун диэн алгыыбын.
Буһаран бүтэн баран сойутабыт. Хайаан даҕаны, түүҥҥү салгын түспэтин курдук, ыраас сотторунан саба уурабыт.
Буспут алаадьы — сурук. Ол иһин араас моһуоннаах буолуон сөп: халыҥ, чараас, хоруорбут, баҕар, кытыытынан араастаан саккыраабыт-«муостаах-тиистээх»… Ону бырахпаккыт, барытын иһиккэ чөкө ууран иһэҕин. Эн туох кыһалҕалааххыный, тугуҥ ыалдьарый, баҕар, ким эрэ наһаа саҥарара буолуо, тугуҥ табыллыбатый…биһиги алаадьынан барытын оборон ылабыт.
Бу — наадаҕа туттуллар улахан ньыма. Ол иһин алаадьыны сиргэ саҥарбакка, салгыны хамсаппакка ууруллар.
Нөҥүө күнүгэр күнүс 11-тэн 14 чааска диэри, ким хойутаабыт — күн уһунугар, 17-18 чааска диэри, хайаан да эбэҕэ баар буолуохтаахпыт.
1 л ынах үүтүн, ол суох буоллаҕына атыыланар бакыаттаах да буоллун, «Роса» бытыылкатыгар кутабыт. 1 кг, биитэр 0,5 кг ынах арыыта, сүөгэй, саламаат, суорат — кимиэхэ туох баарынан ылабыт.
Эбэҕэ киирэр күммүтүгэр өрүүбүт ордук. Онон наҕылыйан, оҥостон, ыраас таҥаспытын таҥнан киириэхтээхпит.
Уу кытылыттан 30-50 м тэйиччи, уҥа-хаҥас туох да бүөлээбэтэх сирин булабыт.
Туран эрэ, уу ньуурун буолбакка, хайаан да уҥуоргу кытыл тыатын, мыраанын үрдүн, өһүргү хаардаах хайа чыпчаалын одуулуубут. Хайаан да бастаан уҥа-хаҥас көрөбүт.
Ол кэнниттэн, төҥкөйөн, холкутук, үтүөнү, үчүгэйи эрэ санаан туран, аан бастаан үүппүтүн, үс төгүл төхтүрүйэн, үрүт-үрдүгэр буолбакка, тарҕата кутабыт.
Онтон 1 м эбэтэр 0.5 м курдук кэннибит диэки тэйэбит уонна сиргэ, күөх кырыска, арыыбытын иһититтэн арааран уурабыт. Арыы тула, күн эргиирин батыһа, чаһы хаамыытынан, алаадьыбытын хатыҥ сэбирдэҕин курдук, ситимин быспакка, тэлгэтэбит.
Биирдэ өйдөөн көрбүппүт, ортотугар арыылаах төгүрүк сандалыны санатар ойуу тахсан кэлэр.
Бу наадаҕа, тус бэйэ туһугар туттуллар ньыма буолар. Онон бар дьоммун маны тутуһарыгар ыҥырабын. сүбэлиибин.
Алаадьыны күөх кырыска, кырылас тааска, илийбит кытаанах кумахха, сиргэ, ыраас хаарга ууруллар. Көпсөркөй, кураанах кумахха, буорга уурдахха Айылҕа билиммэт. Хаппыт, түүнүгүрбүт, сытыйбыт аһынан, ас тобоҕунан эбэни аһаппаттар. Эбэҕэ, сиргэ ас амтаннааҕын, сыалааҕын, тастааҕын илдьэн күндүлүүллэр.
Хотугу эргимтэ, Бүлүү сүнньүн, илин-арҕаа, соҕуруу эҥээрдэр киирэр-тахсар аартыктара — барылара, идэлээх буоларым быһыытынан, Айылҕам холумтаныгар арчылаабыт сирдэрбинэн буолаллар.
40 хонуктара туола илик өлбүттээх-сүппүттээх эт-хаан уруулаах-аймахтаах дьон эбэни аһаппаттар. Булка, улахан тэрээһиннэргэ, сыбаайбаҕа, үбүлүөйгэ, ыһыахха эмиэ сылдьыбаттар, дьиэ-уот туттубаттар. Кинилэр 43 хонук кэнниттэн биирдэ эрэ эбэни киирэн аһатыахтарын сөп. Ол көҥүллэнэр.
Эбэни аһатан кэлэн баран, иһиттэн уратыны-туттуллубут кумааҕыны, салапааны, салпыакканы биир мөһөөччүккэ уган ыга баайыллар уонна куорат олохтооҕо дьиэҕэ киириэн иннинэ бөх дьааһыгар, муннукка, бырахпакка уурар. Оттон тыаҕа олорор дьон бөх кутар дьаамаҕа, дьааһыкка эбэтэр туалет дьааматын хаҥас өттүнэн, иһирдьэ киирэн туран, аллараа түһэрэллэр.