Кириллин Тимофей Петрович

(1916-1996)

Таатта улууһугар Дьиэбэгэнэ нэһилиэгэр 1916 с. төрөөбүт. Чөркөөх 7 кылаастаах оскуолатын бүтэрэн баран, салгыы Дьокуускайдааҕы рабфакка үөрэнэн, учуутал идэтин ылан, 1938 с. Чөркөөххө учууталынан үлэтин саҕалаабыт. 1939-1940 сс. Мэҥэ-Алдан начальнай оскуолатыгар сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлиир, онтон 1941-1942 сс. Кыйы начальнай оскуолатыгар учууталлыыр.

1942 с. бэс ыйыгар Ийэ дойду көмүскэлигэр аармыйаҕа ыҥырыллар. Байыаннай үөрэҕи Иркутскайга «Мальта»  станцияҕа барар, онно хамандыырдары бэлэмниир курска үөрэнэр. Ити курсун ситэ бүтэттэрбэккэ эрэ, Арҕааҥҥы фроҥҥа ыыталлар. Тимофей Петрович Гжатскай, Вязьма куораттары, Смоленскай уобалас дэриэбинэлэрин босхолоспут. 1943 сыл кулун тутар 23 күнүгэр Смоленскай куорат туһаайыытынан хас да дэриэбинэлэри босхолуур ыарахан кыргыһыыларга стрелогунан сырыттаҕына, 153-с оһуобай стрелковай Кыһыл Знамялаах биригээдэ штабыгар связнойунан ананар.

Ити курдук, штабка связнойунан сулууспалыы сылдьан, тымныйан ыалдьар, тыҥатыгар оҕустарар. Москва куорат госпиталыгар эмтэнэр, ΙΙΙ-с группалаах инбэлиит буолар. Онтон дойдутугар 1943 сыл от ыйын 28 күнүгэр эргиллэн кэлбит. Дойдутугар үчүгэйдик эмтэнэн, доруобуйата чөлүгэр түһэн, таптыыр идэтинэн 1971 сылга бэнсиэйэҕэ тахсыар диэри учууталлаабыта.

Кэргэнинээн Павлова Парасковья Аммосовналыын 5 оҕолонон, оҕолорун улаатыннаран, үлэһит оҥортообуттар. Оҕолоро, сиэннэрэ билигин Дьүлэй нэһилиэгин ааттатар үтүө-мааны дьон.

Тимофей Петрович 1996 сыллаахха 80 сааһыгар ыалдьан, олохтон туораабыт.

Наҕараадалара: «Аҕа дойду сэриитэ» ΙΙ степеннээх уордьан, «Германияны кыайыы иһин», «Хорсунун иһин» уонна «1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин», Улуу Кыайыы 20, 30, 40, 50 сс. мэтээллэр, Саха АССР үтүөлээх учуутала.

Тимофей Петрович Дьүлэй нэһилиэгэр үөрэхтээһин эйгэтигэр үлэтин-хамнаһын, килсэрсибит кылаатын туһунан туһунан  бу курдук ахтан хаалларбыт-

…Төрөөбүт дойдубар Чөркөөххө учууталлыы сырыттахпына, оччолорго районо начальнига Г.А. Павлов, кэргэним П.А. Павлова бииргэ төрөөбүт убайа, Дьүлэй нэһилиэгин үөрэнээччилэрин билиилэрэ быста мөлтөөбүтүн туһунан санаата түһэн олорон кэпсээтэ. Кини бэйэтэ Дьүлэйтэн төрүттээх буолан дойдутун туһугар улаханнык долгуйарын биллэрбитэ. Ол сыл Ι∨ кылаас үөрэнээччилэриттэн биир да оҕо кылааһын тахсыбатах, онно эбии кэргэним кырдьаҕас ийэтэ дойдутуттан атын сиргэ көһөр баҕата суоҕун, кинини көрөр-харайар киһи наада буолбутун, биһиги хайаан да онно көһүөхтээхпит туһунан эмиэ да көрдөһөрдүү, эмиэ да соруйардыы кэпсэттэ. Начальник эппитин кэннэ өрөлөһөр табыгаһа суох буолан уонна дьонум да дойдуларыгар тардыһыыларын күүһүнэн 1949 сыл күһүн Туора-Күөл оскуолатын сэбиэдиссэйинэн ананан көһөн кэлбиппит. Оскуола дьиэтэ-уота бэрт мөлтөх этэ, үөрэтэр тэрил-тээбирин да дьадаҥыта. Онон кэлээт да, районоҕа сайаапка түһэрэн, үп-ас тардыһан эрэмиэн үлэтиттэн үлэбин саҕалаабытым. Дьүлэй нэһилиэгин дьоно күүскэ өйөөбүтэ. Туох баар үлэҕэ көхтөөхтүк кэлэн кыттыһара, үбүнэн — аһынан көмөлөһөрө. Оччотооҕу салайааччылар оскуола олох сайдыытын кэрэһитэ, оҕо нэһилиэк инники кэскилэ буоларын бигэтик өйдүүллэрэ. Ол да иһин олус кыһамньылаахтара, учууталлары, оскуола үлэһиттэрин ытыктыыллара, этиини сиргэ-буорга түһэрбэккэ ылыналлара.

Оччотооҕу уот-күөс мөлтөх этэ. Аҥардас кыраһыын лаампатын тааһын булан атыылаһаары Ытык-Күөлгэ күнүнэн сатыы киирэн тахсарым. Оскуола кирпииччэ оһохторунан сылытыллара. Айаҥҥа үксүн атынан эбэтэр сатыы сылдьарбыт. Кыһыҥҥы тымныыга 3-4 кылаас оҕолорун бараан соҥҥо суулаан атынан тиэйэн Ытык-Күөлгэ кэнсиэр көрдөрө киирэрбит. 4 кылааһы бүтэрдэхтэринэ Игидэйгэ тахсан экзамен туттараллара. Кинилэр ортолоругар элбэх талааннаах оҕолор бааллара. Чөркөөххө олорон оҕуруот олордуутунан дьарыктанарым. Онон манна кэлээт эмиэ пришкольнай учаастак тэрийбитим. Оччолорго оскуолаларга тыыннаах муннуктар үлэлииллэрэ. Биһиги эмиэ кыра муннук тэриммиппит. Үөрэнээччилэр, кыра оҕолор кыыллары сөбүлээн көрөллөрө-харайаллара. Оскуола тиэргэнигэр саас араас хамсаныылаах оонньуу, волейбол тэриллэрэ. Музыкальнай  инструментан балалайка эрэ баара. Кэлин гармошкаламмыппыт. Патефон биир эмэ ыалга баара.

Сотору-сотору араас бэрибиэркэ, районо хонтуруоллуур үлэлэрэ кэлэллэрэ. Үөрэнээччилэр үксүн нуучча тылыгар, ааҕыыга ыарырҕаталлара. Инники сылларга үөрэх хаачыстыбата мөлтөҕүттэн сорох оҕолор кылаастарыттан таҥнары түспүт түбэлтэлэрэ кытта баара. Төрөппүтү кытта үлэҕэ саҥа төрөппүт кэмитиэтэ талыллан тахсыылаахтык үлэлээбитэ. Нэһилиэк бастакы комсомолеһа В.М. Нехчеонов, оччолорго коммунист элбэх сыратын биэрбитэ, төрөппүтү оҕо үөрэҕэр туһаайан үлэлээбитэ. Араас мунньахтар түүн ортото ааһыар диэри бараллара. Киһи барыта уоттаах-күөстээх тыл этэрэ, элбэх кириитикэ, мөккүөр да буолара. Оскуола бары учууталлара тустаах үлэлэрин таһынан общественнай ноҕуруускалаахтара, сырдатыы үлэтин ыыталлара. Оҕолор сылы эргиччи холкуос үлэтигэр көмөлөһөллөрө. Төһө да кыра буоллаллар, оҕо киһи сөҕөр үлэһитэ буолар. Кыта-кыйма курдук түстэхтэринэ туох да үлэни тулуппаттар.

Туора-Күөл оскуолатыгар иитии үлэтэ үчүгэй диэн оройуон оскуолаларыттан ыарахан иитиилээх оҕолору ыыталлара. Ол оҕолор үгэс курдук, үөрэхтэригэр мөлтөх буолаллара. Кинилэр сөбүлүүр дьарыктарын булаары араас элбэх дьарыктары ыытарбыт. Элбэх сырабытын Кисинянов Патриот диэн оҕо ылан турардааҕа.

Саҥа оскуоланы туруорсуу нэһилиэк салалтатын кытта сүбэлэһии түмүгүнэн хамсаабыта. Оҕолор 4 кылаас кэнниттэн Игидэйгэ тахсан үөрэнэллэрэ. Интернатынан бары кыайан хабыллыбат этилэрэ. Кыра баҕайы оҕолор субуота аайы сатыы дьиэлэригэр киирэллэрэ, өрөбүлгэ төннөн тахсаллара. Оскуолата суох оҕону үөрэхтээһин ыарахаттары көрсүөхтээҕин нэһилиэк киһитэ барыта чуолкай көрөн олороро. Маҥнайгы туруорсуулар таах хаалбыттара, онон нэһилиэнньэ күүһүнэн тутууну саҕалыырга диэн сүбэлэһэн, саас оскуола оҕолорун уонна үлэһиттэрин кытта хаар күрдьүүтүн тэрийбиппит. Оскуола тутуутун үлэтэ онтон саҕаламмыта. Оҕолор оскуола миэстэтин хаарын күрдьүүлэриттэн. Кэлин дьиэ тутуллан киирэн барбытыгар, сэбиэдиссэй быһыытынан үбүлээһинигэр хаста да Дьокуускайга киирэн туруорсан, тутуу хайы-үйэ бара турарын учуоттаан үбүлээбиттэрэ. Оскуола тутуута сөҕүмэр түргэнник барбыта. Дьон наһаа көхтөөҕө, үчүгэй тутуу маастардара, уус дьоннор, эдэр ыччат, үлэҕэ мускуллубут сатабыллаах дьон баалллара дьону көҕүлүүрэ. 1959-1960 сыллардаахха улахан оҕолорбут үөһэ кылааска тахсаннар Ытык-Күөлгэ көһөн киирбиппит. Онно начальнай оскуола сэбиэдиссэйинэн, алын кылаастар учууталларынан үлэлии сыраттахпына, Туора-Күөлгэ Н.И. Алексеев директордыы кэлбитэ. С.Г. Жирков холкуос бэрэссэдээтэлэ этэ. Ол дьон нэһилиэк, оскуола олоҕун сэргэхситэр сыаллаахпыт диэн ааттаан Ф.И. Павловы уонна миигин Ытык-Күөлтэн ыҥыран таһаарбыттара, С.Г. Жирков дьиэтигэр олохтообуттара. Онон 1965 сыллаахтан Туора-Күөлгэ олоробун, үлэлиибин, бу дойдуну иккис төрөөбүт дойдубунан ааҕабын. Эдэр эрдэхпиттэн элбэх сырам барбыт дойдута. Манна кэлэн баран Ытык-Күөл оскуолатыгар үлэлии сырыттахпына түһэрбит наҕараадалара кэлбитэ. Онон Саха АССР үтүөлээх учууталын аатын сүкпүтүм.

Туора-Күөл инники олорон ааспыт дьонун-сэргэтин күүстээх патриотическай тыыннаах дьонунан ааҕабын. Кинилэр итэҕэллэрин үйэм тухары түһэн биэрбэтэрбин диэн санаанан салайтаран үлэлээбитим, элбэх үөрүүнү да, хомолтону да билбитим. Төһө да ыарахан буоллар, тугу кырдьыктаах дьыала дии санаабыппыттан туора хаампакка, дьоҥҥо итэҕэли сүтэрбэккэ олохпун олордорбун дии саныыбын. Үөрэппит да оҕолорбун үлэ, кырдьык уонна кэрэ улуу күүс буоларыгар үйэм тухары такайдым, үөрэттим. Үөрэнээччилэрим ортолоругар киэн тутта ахтар оҕолорум элбэхтэр. Ол быыһыгар онно-манна түбэспиттэр да бааллар. Кинилэри кытта, ханна да сырытталлар, суругунан өйүү, үбүнэн-аһынан көмө буола олорорбун учуутал быһыытынан ытык иэспинэн ааҕабын. Оскуола оҕо аймах, төрөппүт инникитэ буолар. Оҕо билиини ылынан, киһи быһыытынан бэйэтигэр эрэллээх буола улаатыыта, үйэ тухары мунньуллубут үтүө өйдөбүллэри, үгэстэри иҥэринэн киһитийиитэ учууталтан улахан тутулуктаах. Онуоха сүрүн көмөлөһөөччү — төрөппүт. Төрөппүтү кытта биир тылы булан үлэлээһин оҕо дьылҕатын түстээһиҥҥэ тутаах боппуруос. Итинэн сиэттэрэн урукку үөрэнээччим суругун, баҕар, кимиэхэ эмит, туох эмит толкуйу угаарай диэн быһа тардан аҕалабын.

«… Ханнык уруокка тугу барбыттарын да нэдиэлэни-нэдиэлэнэн билбэт этим. Дьэ оннук үөрэтии диэн үөрэх буолуо дуо? Онтон кэнники миигин уруокка да ыйыппат буолаллар. Арыт мин таах мас курдук олорон тахсарым, эбэтэр дэлби мэниктээн уруоктан эмиэ үүрүллэбин. Онон арай үөрэххэ успевайдаабат, мэниктиир, уруогу элбэхтик көтүтэр, учууталлар тылларын истибэт мин эрэ курдук тахсар этэ. Миигин кылаастан таһаардаллар, үүрүлүннэхпинэ ол бириэмэҕэ, оҕо кыайан өйдөөбөт буолан, хата бүгүн үөрэммэтим диэн үөрэр этим. Оннук үөрэтиллэр, оннук үөрэммит оҕо өскөтүн кылааһын сордоон да тахсар күннээх буоллаҕына, ол оҕоҕо иккис кылааска үөрэнэригэр олус ыарахан буолар, онтон сылтаан ол тахсыбыт кылааһыгар син биир хаалар. Дэбдиргэ учууталлара олус ыараханнык сыһыаннаһар этилэр. Дьүлэй нэһилиэгиттэн сылдьар оҕолор диэн. Ону биһиги билэр, кулгаахпытынан илэ истэр да этибит. Онтон сылтаан аны оҕолор оҕолору кытта уолаттар мустан охсуһар түбэлтэбит элбэх буолар этэ…Эһиэхэ махтанабын оҕобун хаартыскаҕа түһэрэн ыыппытын иһин уонна сурук суруйарыҥ иһин, миигин киһинэн саныырыҥ иһин улаханнык үөрэбин уонна махтанабын. Син төһө да куһаҕаным иһин, миигин өйдүүр киһи, учууталым баар эбит диэн уонна өлүөхпэр дылы умнуом суоҕа, эһигини. Мин билигин баҕарар баҕарыым босхолонон баран үчүгэйдик дьоллоохтук өлүөхпэр диэри оҕолорбун кытта олорон өлүөм. Саамай кылаабынайа оҕолорум дьоллоох дьон буола улааталларыгар уонна үөрэҕи ылалларыгар баҕарабын. Колям кэнники төһө бэркэ сылдьарый? Тоня, Михей, Клава үөрэхтэригэр хайдахтарый?… Манна сурук тутар да олус кэрэ, сурук туттахха хайдах эрэ дойду солунун аа5аат да киһи улаханнык чэпчииргэ дылы буолар…

Мин Колябын көнө үөрэх суолугар үктэннэриэ диэн эрэнэ, саныы хаалабын эн урукку үөрэнээччиҥ Павел. Поселок Табага. 1965 год 14.01.»

Дьэ ити курдук … Ньуулдьаҕай оҕо киһи олох очуругар кыра эрдэҕиттэн оҕустарар суолга турбут төрүөтэ. Тоҕо, туохтан диэн толкуй үөскүүр. Биир киһи олоҕо, киниттэн тутулуктаах бүтүн дьиэ кэргэн, аймах дьон олохторун ыар сүгэһэрэ…

Оскуола үлэһиттэригэр, педколлективка таһаарыылаах үлэни баҕарабын. Оҕолорго кытаанах доруобуйаны, дьулууру, булгуруйбат модун санааны, кэрэни кэрэхсиир, үйэлээҕи айар-тутар дьон буолан тахсалларыгар баҕарабын. Иитээччи-үөрэтээччи педагогтар хас биирдии оҕо ураты, кэрэ суолу тэлэригэр бөҕө тирэх буолуохтара диэн эрэнэбин.

1974 с.